Aan het college van Burgemeester en wethouders van ’s-Hertogenbosch

Postbus 12345

5200 GZ ’s-Hertogenbosch

Van de Bossche Milieugroep

p/a W. van Oranjelaan 33, 5211 CP Den Bosch

Den Bosch, 6 mei 2018.

Onze zienswijze op de

Notitie Reikwijdte en Detailniveau voor de Omgevingseffectrapportage (OER) bij het bestemmingsplan verschenen over de Groote Wielen Noordoosthoek, zaaknummer 7429768

Een primeur?

De Groote Wielen Noordoosthoek, de eerste klimaatneutrale wijk van Nederland met een dikke 2.000 woningen met een overcapaciteit aan opgewekte duurzame energie van 36%. Daar mikken we op en daar hopen we op!

Deze notitie geeft aan wat de stichting de Bossche Milieugroep wil dat u opneemt, onderzoekt en gaat uitvoeren in en krachtens de MER. Voluit Milieu Effect Rapportage die we hier willen omschrijven als Klimaat Effect Rapportage in een afkorting, KER. En die vervolgens vertaald wordt in het bestemmingsplan.

Waarom onze zienswijze?

Wij zijn bezorgd, heel bezorgd, over de wijze waarop wij mensen –ook onze stad- omgaan met de aarde en al wat daar op leeft. En we roepen de stad Den Bosch op, het gemeente bestuur, de gemeenteraad en de Bossche gemeenschap op, om onze bezorgdheid weg te nemen.

Wij maken ons ongerust over de toekomst van onze aarde, de toekomst van mensen en alle andere levensvormen op de wereld. We slopen de aarde. Nog even en dan zijn we met 10 miljard mensen die allemaal willen eten, leven, een huis, een auto etc. We vissen de zeeën leeg, halen alles in een rap tempo uit de grond, decimeren de biodiversiteit en warmen de aarde op door het verbranden van fossiele brandstof. Dat “uitroken” van de aarde is een veelkoppig monster en wij willen een bijdrage leveren aan het bestrijden van dat monster.

De Bossche Milieugroep streeft er samen met de gemeente naar om klimaatneutraal te worden in 2050 en liefst eerder.

Het vooruitkijken of handelen naar 2050 is noodzakelijk omdat het een gigantische opgave is om klimaatneutraal te worden en te voldoen aan de mondiale afspraken gemaakt in Parijs in december 2015.

Voorkomen van paniek.

Nu, in 2018, is er al sprake van uiterst kostbare paniek om de nationale doelstellingen te halen. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) adviseert –met pijn in het hart- om de afgesproken klimaatdoelen te halen om CO2 op te vangen en op te slaan. Zo ook de gemeente Rotterdam die deze suggestie overneemt om eveneens de afgesproken milieudoelstellingen te halen. Afvangen van CO2 en onder de grond stoppen is uiterst kostbare paniekvoetbal. Wij menen dat je geen afval (CO2) moet produceren om het onder de grond te stoppen. Daarnaast mogen we ook best betwijfelen of dat wel lukt: is het onder de grond stoppen wel veilig? Ontsnappingsgevaar van CO2. Het is ook een heel kostbare kwestie. Het lijkt wat op het onveilige gevoel over de opslag van kernafval diep onder de grond, in zee, in loden vaten. Afval stop je niet onder de grond, afval voorkom je. Voorkomen is altijd goedkoper dan genezen.

We willen voor onze stad dit soort paniek voorkomen door nu de noodzakelijke maatregelen te nemen. Maatregelen die in ieder geval mogelijk zijn voor het plan van de Groote Wielen,Noordoosthoek. Met de gemeentelijke toezegging dat de gebouwde omgeving voor 2035 klimaatneutraal moet zijn.

Voorkomen van een fuik.

De opwarming van de aarde leidt tot veel meer neerslag en andere weersextremen. Des te langer we wachten met maatregelen die de opwarming van de aarde stoppen des te meer zullen we kostbare tegenmaatregelen moeten nemen om weersextremen op te kunnen vangen. U schrijft zelf al: Daarnaast is er de noodzaak een klimaatadaptieve stadsontwikkeling te hanteren met veilige, klimaatrobuuste watersystemen en een hitte en droogte bestendige leefomgeving.

U schets hier de zeer onaangename effecten van de opwarming van de aarde waartegen kostbare maatregelen genomen moeten worden. Denk alleen maar aan het oprukken van de teek. We noemen dat de fuik: dubbele kosten omdat het bereiken van de klimaatneutraliteit investeringen vergen maar ook het nalaten ervan want dat vergt adaptatiekosten. De dubbele kosten moeten we zien te vermijden door tijdig klimaatneutraal te worden. Temeer omdat investeringen in klimaatneutraliteit rendement opleveren in tegenstelling tot de adaptatiekosten die geen enkel rendement opleveren.

Wij zijn er van doordrongen dat het bereiken van de klimaatneutraliteit een mega opgave is.

Den Bosch klimaatneutraal

De gemeenteraad en het college van Den Bosch heeft voor de eerste maal in 2008 uitgesproken klimaatneutraal te willen zijn in 2050. Dat doel is vele malen herhaald en bevestigd . Daarmee is de vrijblijvendheid achter de horizon verdwenen en is het een (heilig) moeten geworden. Maar bovendien is de mondiaal brede en maatschappelijke druk om klimaatneutraal te willen worden toegenomen. De urgentie wordt steeds groter. Het baken in deze is de maximale opwarming van de aarde met 1,5 graad Celsius. Die stap is mondiaal in Parijs gezet. Er is geen tijd meer te verliezen.

Ook de wetenschappelijke bewijzen over de zeer ongewenste opwarming van de aarde zijn inmiddels zo goed als onomstreden. Alleen, korte termijn, neoliberaal en plat economisch gewin ontkent de wetenschappelijke bewijzen. Met Donald Trump, de president van de VS, in de voorhoede van dit korte termijn denken.

Notitie Reikwijdte en Detailniveau.

Op 19 maart 2018 is de Notitie Reikwijdte en Detailniveau voor de Omgevingseffectrapportage bij het bestemmingsplan verschenen over de Groote Wielen Noordoosthoek. Daarin wordt duurzaamheid als volgt omschreven:

‘De gemeente ’s-Hertogenbosch heeft in haar Ruimtelijke Structuurvisie Stad tussen Stromen (2014) opgenomen in 2050 klimaatneutraal te willen zijn, en specifiek voor de bebouwde omgeving al in 2035. Daarom moet bij nieuwe stedelijke ontwikkelingen fors worden ingezet op de energietransitie. Daarnaast is er de noodzaak een klimaatadaptieve stadsontwikkeling te hanteren met veilige, klimaatrobuuste watersystemen en een hitte en droogte bestendige leefomgeving.

Deze opgave is mede de aanleiding om het plan met verbrede reikwijdte op te stellen en zo ontwikkelende partijen uit te nodigen om hier op innovatieve manier invulling aan te geven. Daarbij wordt onder andere gedacht aan biogas, aardgasloosheid, nul-op-de-meter, een collectieve WKO en het aanleggen van laadpalen. Verder kan gedacht worden aan bouwen op water, groene daken, hemelwatervoorzieningen i.c. groen, circulair gebruik van materialen etc.

Voor het OER zullen voor de genoemde varianten de duurzaamheidsopties beoordeeld worden zodat daarvan de kansrijkheid en eventuele noodzakelijke randvoorwaarden inzichtelijk worden ‘

We sluiten ons graag aan bij bovenstaande gedachten maar we denken dat de opgesomde maatregelen nog onvoldoende zullen zijn. En voegen dus nog enige noodzakelijke opties toe.

U nodigt ons, de Bossche Milieugroep, uit mee te doen en mee te denken. U schetst harde doelstellingen, en wij sluiten ons daar van harte bij aan.

Wij constateren evenwel dat uw gemeente enerzijds zeer harde klimaatdoelstellingen hanteert: uiterlijk 2050 moet Den Bosch klimaatneutraal zijn. En de gebouwde omgeving al in 2035. Daartegenover staat anderzijds dat u in de Notitie Reikwijdte en Detailniveau uitgaat van ‘uitnodigingsplanologie’. Dat suggereert geen strenge regie, maar uitsluitend of veeleer het faciliteren van initiatieven van andere partijen. Wij merken op dat een te vrijblijvende sturing door uw gemeente op gespannen voet staat met de realisering van harde klimaatdoelstellingen. Die laatste vragen om een strenge regie, en om duidelijke en handhaafbare normen in het Omgevingsplan.

Wij achten het ook van belang dat het voor ons mogelijk moet zijn of gemaakt moet worden de doelstellingen af te dwingen; handhaving van de doelstellingen moet ook voor de BMG (en voor derden) mogelijk zijn. Wij willen ervoor waken dat de harde doelstellingen verzanden in vrijblijvendheid, en achten het van belang dat wij en andere belanghebbenden de realisering van heldere doelen kunnen afdwingen. Harde doelstellingen vergen dus waarborgen in het omgevinsplan en wij verzoeken u in het OER te onderzoeken op welke wijze die waarborgen vorm kunnen krijgen in het (omgevings)plan opdat afdwingen ervan mogelijk is.

Wij verzoeken u in het OER niet alleen te onderzoeken op welke wijze u de klimaatdoelstellingen ook daadwerkelijk kunt realiseren, maar daarbij ook in te gaan op de vraag of, en in hoeverre uitnodigingsplanologie daarbij wel een geschikt instrument is en zo nee, op welke wijze realisering van de klimaatdoelstellingen dan wel voldoende gewaarborgd kan worden.

Uw persbericht

U schrijft: ‘Participatie, vanaf de start besteden we uitgebreid aandacht aan de communicatie met de omgeving en de betrokken partijen. Dit is in lijn met het gedachtegoed van de Omgevingswet over participatie en de rol van de overheid.

De gemeente bekijkt hoe de bewoners en andere betrokkenen mee willen denken over de toekomstige woonwijk. Het gaat dan bijvoorbeeld om opzet , indeling en functionaliteit van de wijk. Thema’s die we hierbij gebruiken in het participatietraject zijn in ieder geval: onderwijs, cultuur, milieu en duurzaamheid. ‘

We kunnen niet leven met de vrijblijvendheid die uit dit persbericht blijkt : De gemeente bekijkt hoe de bewoners en andere betrokkenen mee willen denken over de toekomstige woonwijk. Deze opmerking staat zo goed als haaks op andere uitspraken in de Notitie Reikwijdte en Detailniveau.

De BMG wenst meer dan de inspraak die thans gebruikelijk is in procedures van totstandkoming van bijvoorbeeld bestemmingsplannen. We achten het van groot belang dat wij en andere relevante betrokkenen een serieuze rol in het besluitvormingsproces krijgen. Dit opdat we de ambities die u zelf uitspreekt gerealiseerd kunnen zien worden. Wij merken daarbij op dat draagvlak van groot belang is voor het realiseren van de klimaatdoelstellingen. We verzoeken u zo mogelijk in het OER concreet aan te geven op welke wijze u de participatie concreet gestalte gaat geven, en onze hiervoor gemaakte opmerkingen daarbij in acht te nemen.

Wat is een klimaatneutrale gemeente?

Een klimaatneutrale gemeente is een gemeente die geen invloed uitoefent op het klimaat bij álle activiteiten die binnen de gemeentegrenzen worden uitgevoerd. Dit bereikt zij door geen broeikasgassen als kooldioxide (CO2), methaan (CH4), lachgas (N2O) en een aantal fluorverbindingen meer te laten vrijkomen. Deze gassen versterken namelijk het natuurlijke broeikaseffect met ingrijpende gevolgen voor het klimaat. Zo levert een klimaatneutrale gemeente geen bijdrage meer aan de mondiale klimaatverandering. (uit rapportnr.0804, Build desk 2008).

Anders gezegd: klimaatneutraliteit wil zeggen autarkie. Zelfvoorzienend uit energetisch oogpunt. Omdat kooldioxide het belangrijkste broeikasgas is en dus het gebruik van fossiele brandstoffen gaat daar de meeste aandacht naar uit.

We besteden in deze notitie geen of minder aandacht aan de emissie van methaan (productie/consumptie van vooral rundvlees) en lachgas (verkeer en stikstof emissies). Maar laat het wel een belangrijk aspect zijn van het gemeentelijke beleid op de weg naar de klimaatneutraliteit.

In 2050 zullen we in de Bossche gemeenschap 18 petajoule aan energie nodig hebben, zo wordt gemeld in het Energie- en Klimaatprogramma 2016-2020 van de gemeente. De opties om dat te bereiken zijn besparen (8 Petajoule) duurzaam opwekken binnen de gemeente 3 Petajoule en we kunnen voor bijna 3% (0,5 PJ) leentjebuur spelen. Een enorme opgave, stevig besparen en veel opwekken, zo schrijft de gemeente.

En dan nog is er een oningevuld gat van 36% (18 PJ min 8 min 3 min 0,5 = 6,5 Petajoule=~~36%)

Gemeente en gemeenschap.

De gemeente (raad en college) heeft uitgesproken om in 2050 klimaatneutraal te willen zijn. Daarmee heeft de gemeentelijke organisatie het voortouw genomen.

En is het aan haar de taak om de regie te voeren. De gemeente zelf is verantwoordelijk , heeft zichzelf verantwoordelijk verklaard, voor het realiseren van de klimaatneutraliteit. Het is logisch dat ze daarbij steun zoekt bij de bossche gemeenschap (industrie en bewoners) . Maar links- of rechtsom de verantwoordelijkheid voor de klimaatneutraliteit ligt bij de gemeentelijke organisatie zelf. .

En deze notitie roept de gemeente op om het bestemmingsplan van de Groote Wielen Noordoosthoek als zodanig te vullen.

Dit kan betekenen dat de gemeente de benodigde investeringsmiddelen ter beschikking moet stellen om het bouwplan klimaatneutraal te realiseren.

Aan welke maatregelen denken we als Bossche Milieugroep aan?

De gemeentelijke organisatie wil dat de gebouwde omgeving in 2035 klimaatneutraal moet zijn. Voor dit bouwplan moet die klimaatneutraliteit dus vanaf den beginne georganiseerd worden en zijn. Omdat de levensduur van de bebouwing reikt tot ver na 2035.

Autarkie. Een uitdagende opgave.

We denken aan twee centrale doelstellingen: 

1. Beschouw de wijk als een gesloten systeem die moet zorgen voor zijn duurzame eigen energieopwekking.
2. Zorg dat het oningevulde gat van 36% in de energiebehoefte tot klimaatneutraliteit leidt tot een energie-exportcapaciteit van de wijk van 36%.

Deze twee doelstellingen/ aspecten vormen de uitdagende opgave voor het klimaatneutrale bestemmingsplan en vervolgens bouwplan voor de Groote Wielen Noordoosthoek. Met de zelfopgewekte energie minus de export van 36% moet de wijk het doen.

Er is een kleine escape omdat de gehele stad ongeveer 0,5 PJ kan importeren. We zetten de 0,5 PJ liefst in als reserve of vliegende keep.

Dat betekent: (hier volgt een ongeveer standaard opsomming om klimaatneutraal te worden)

- overal moeten zonnepanelen komen. Op alle daken, (Bouw daar voor daken met èèn helling op het zuiden) bushokjes, parkeergarages (zijn die wel nodig?) en ook zonnepanelen op de (zuid)gevels
- zonneboilers, warmtepompen, zelfopwekkende dakpannen
- driedubbel glas. Ofwel de grootst mogelijke isolatie.
-- meerdere zonneweides met zonnepanelen .(ruimtelijk te regelen)
- ritten korter dan 20 km met de (elektrische) fiets. Dat wil zeggen dat de infrastructuur dat ook moet faciliteren en uitnodigen.. Denk aan scholen en winkelvoorzieningen . Ouders die de kinderen niet op hoeven te halen met de auto maar de kinderen gaan te voet of op de fiets. N.B. Weet dat de doorsnede van onze stad is minder dan 20 km is.

Pakjes van leveranciers worden, gecollectioneerd, alleen met de fiets in de wijk bezorgd of worden of met de fiets opgehaald.
- - al het (geminimaliseerde) gemotoriseerde verkeer elektrisch, mits op groene stroom
- slimme energienetten met accu’s (opslagmedia) voor opslag in tijden van overvloedige opwekking

Minimaliseren van de afvalstromen, circulariteit zoveel mogelijk doorvoeren in de bouw zodat hergebruik gerealiseerd wordt.
- de woningen , de gebouwde omgeving en de utiliteitsbouw moeten energie opleveren, overhouden.

• Geen houtstook dan wel zonder pm2,5 uitstoot.
  
  U schrijft: Naast de woningen is uitgegaan van 10.000

m² aan kantoren, winkels en scholen.

 Ook voor die utiliteitsgebouwen moet gelden dat ze voor 2035 klimaatneutraal zullen zijn met de al eerder genoemde overcapaciteit aan duurzame energieproductie van 36%

Denk ook aan de bouwverordening van de VNG en de stad zelf.

Blijft nog over de energie die de wijk gebruikt voor gemeenschappelijke voorzieningen zoals de vuilnisophaaldienst, het waterschap, de rioolwaterzuivering en wellicht andere voorzieningen.

Autarkie op kavelniveau en bouwniveau.

Het woningbouwprogramma in De Groote Wielen, Noordoosthoek gaat uit van circa: 25% sociale huurwoningen; 15% middel dure huur- en koopwoningen; 60% dure woningen; Daarvan is 80% grondgebonden en maximaal 20% gestapeld.

Op grond waarvan legt u de indeling in soorten woningen al min of meer vast zonder de klimaatneutraliteit afdoende meegewogen te hebben?

We hebben hierover een aanvullende vraag met in het achterhoofd de klimaatneutraliteit en ook de beoogde autarkie op kavelniveau. We zijn benieuwd in hoeverre er verschillen optreden tussen de drie genoemde soorten woningen en de inspanningen die verricht moeten worden om ze klimaatneutraal te bouwen en te gebruiken/bewonen met een overcapaciteit van de al eerder genoemde 36% duurzame energie per kavel.

Kan het ook zo zijn dat het maximale programma van 2.300 woningen dat u noemt, herzien moet worden omdat meer of minder woningen dan de 2.300 de beoogde klimaatneutraliteit vergemakkelijken? En, op grond van de beoogde klimaatneutraliteit er een verschuiving gaat optreden naar meer gestapelde woningen of sociale huurwoningen ten koste van de dure woningen? Of andersom.

Het gedrag van bewoners speelt hier ook ongetwijfeld een rol.

Mobiliteit en Verkeer

U schrijft: dat’ De Noordoosthoek zelf zal zo goed als zeker twee aansluitingen krijgen op de Hustenweg; globaal één ter hoogte van het centrum en één aan het begin van de Empelsehoefweg (vanaf de Hustenweg)’.

Mobiliteit is een belangrijke emittent van koolstofdioxine. We komen percentages tegen tot 25% van de totale emissie. Reden om goed en zorgvuldig te kijken welke mogelijkheden er zijn om dit belangrijke aspect van de opwarming van de aarde te verminderen. Een a priori aanbieden van een tweetal ontsluitingen voor het autoverkeer lijkt ons voorbarig gegeven de noodzaak van minder gebruik van fossiele brandstoffen, minder productie van fijnstof, ruimtebeslag van de auto en de stikstofproductie van de automobiliteit.

En daarbij gaat het zeker niet alleen om Natura 2000 gebieden maar om de gezondheid van ieder en de vermesting (stikstof emissies) van de natuur in de wijk zelf en daarbuiten.

Groen en natuur.

Groen en natuur zijn belangrijk voor het menselijke welbevinden. Kinderen die buiten spelen. Maar ook voor het afvangen van zoveel mogelijk CO2 en andere vervuilende stoffen door dat groen. Reden om in de wijk zoveel mogelijk ruimte te laten voor alle vormen van biodiversiteit. Verhard zo weinig mogelijk dat biedt ruimte voor groenaanleg en bomen en het betekent dat regenwater door de bodem opgenomen kan worden.( en de rioolwaterzuivering minder te zuiveren heeft) Een ruwe vuistregel is dat 3 bomen ongeveer 1 ton CO2 compenseren.

Tot slot.

Wij willen dat onze voorstellen die leiden tot een klimaatneutrale wijk en klimaatneutrale woningen met een energieovercapaciteit van 36% juridisch bindend opgenomen worden in het bestemmingsplan.

Namens de Bossche Milieugroep

Drs. Ing. A.J.A. Bijl, milieueconoom

.